محمدعلی نعمت‌نژاد: از ظرفیت کنتور هوشمند فهام برای کنترل مصرف برق و آب استفاده خواهد شد.

پاژ نیوز، محمدعلی نعمت نژاد معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی به نقش مثبت کنتورهای هوشمند در مصرف آب و تاثیر آن در شیب نزول سطح آب زیرزمینی در دشت مشهد تاکید کرد. عدم توجه به معادله تغذیه و مصرف آب‌خوان عاملی مهمی در خشکی آبخوان است که شرایط احیا لایه آبرفت را از بین برده و نشانه‌ها و هشدارهای جدی این وضعیت را با تجربه مرگ برخی قنات‌های مرکزی دشت مشهد شاهد هستیم.

در گفت‌و‌گو با معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی نگاهی به  طرح احیا و تعادل بخشی و وسعت مناطق خطر در شهر مشهد نیز داشتیم که حاصل آن از نظر خوانندگان می‌گذرد.

پاژ نیوز: وضعیت استفاده از کنتورهای هوشمند در چاه‌های آب به چه صورت است؟

نعمت‌نژاد: نصب کنتورها یک تکلیف قانونی است که روی چاه‌های کشاورزی، صنعتی  و خدماتی  انجام می‌شود. ما در گذشته کنتورهای حجمی را در چاه‌ها داشتیم که به‌صورت مکانیکی بود و در یک بازه‌ای نصب می‌شد؛ ولی دقت لازم برای اندازه‌گیری نداشت. هم اکنون کنتورهای  جدیدی برای حوضه آب و برق به‌صورت هوشمند طراحی شده. در استان هم در واقع ما از سال ۸۴ و ۸۵ در قالب طرح احیا و تعادل بخشی این پروژه شروع شد و الان خوشبختانه ۹۶ درصد چاه‌های کشاورزی واجد شرایط نصب، کنتور دارند. در چاه‌های آب شرب نیز ما در حدود ۵۰ درصد نصب شده که البته بیشتر این عقب‌ماندگی مربوط‌به چاه‌های آب شرب روستایی است که  در برنامه داریم آنها را نصب کنیم. در بخش صنعت و خدمات نیز حدود ۴۰ درصد کنتورها نصب شده‌اند.

به‌لحاظ توانمندی فنی تولید و پشتیبانی  یک مقدار مشکلات در سطح کشور بود، البته در استان مشکلی نبود چرا که بالای ۹۶ درصد کنتورها نصب شده، وزارت نیرو بنا دارد که از ظرفیت کنتورهای فهام (طرح فراسامانه هوشمند اندازه‌گیری و مدیریت انرژی) که شرکت‌های برق نصب کردند استفاده کند. سامانه و زیر ساحت این کنتورها به‌نحوی است که در کلیه چاه‌ها تنها از یک کنتور برای اندازه‌گیری مصرف آب و برق استفاده شود. 

جلسات هماهنگی این تدبیر در حال برگزاری است که ان‌شاء‌الله بتوانیم از همان ظرفیت کنتورهای فهام و حمایت سامانه‌ای برای انتقال مستقیم دیتا و آیتم‌های مورد نیاز در حوضه آب و برق  به محل شرکت‌ها بهره ببریم. 

پاژ نیوز: امکان استفاده از کنتورهای هوشمند در بخش خانگی وجود دارد؟

نعمت‌نژاد: امکان دارد، فقط از نظر نرم‌افزاری و سخت‌افزاری باید طراحی شود و مسئله غیر‌ممکنی نیست؛ ولی بخش خانگی بیشتر حوضه فعالیت بخش آب و فاضلاب است. آب و فاضلاب استان که کل شهرها و روستاها را پوشش می‌دهد و آب و فاضلاب مشهد که کار توزیع آب را در شهر مشهد انجام می‌دهد. این کار چون در حوضه آنها است این ارتباط کاری باید توسط آنها انجام شود. ما صرفا در بحث چاه‌ها فعالیت داریم.

پاژ نیوز: افت سطح آب زیرزمینی در شهرهای استان یا محدوده آبی تا چه اندازه است؟

نعمت‌نژاد: در محدوده استان تقسیمات ما مبتنی بر تقسیمات حوضه آبریز است و محدوده‌های مطالعاتی ما با تقسیمات سیاسی که بتوانیم بگوییم کدام شهرستان یا شهر دچار افت سطح آب شده تفاوت دارد. ما ۳۷ محدوده در استان داریم که متاسفانه ۳۴ محدوده در شرایط ممنوعه و ممنوعه بحرانی است. دلیل آن هم افت سطح آب زیرزمینی و کسری مخزن است که متاسفانه این ۳۴ محدوده را تحت‌‌تأثیر خود قرار داده است. 

بخشی از این افت، اگر بخواهیم به نسبت سالبانه نگاه کنیم بستگی دارد به شرایط بارندگی که رخ می‌دهد و میزان بهره‌برداری که از سفره از طریق چاه‌ها، قنات‌ها و چشمه‌ها استفاده می‌شود.  

پاژ نیوز: امکان دار با صرفه جویی در مصرف  وضعیت سطح سفره آب به حالت قبلی باز گردد؟

نعمت‌نژاد: امکانش هست. از زمانی که نصب کنتورها و بهره برداری را در استان داشتیم، افت و کسری سالیانه مخزن نشان داده که شیب هیدروگراف واحد آب‌خوان کمتر شده، البته نه اینکه به حالت قبل بازگردد؛ ولی کمتر شده است. به‌ویژه این تاثیر را در بخش برداشت از چاه‌های کشاورزی داشتیم؛ چرا که بر اساس سند سازگاری با کم‌آبی استان  ۵۵۰ تا ۶۰۰ میلیون کمتر سهم شارژ به بهره‌برداران دادیم.

 در واقع این کنتورها مشابه کارت سوخت وسایل نقلیه هستند و حجم مجاز برداشت آب پروانه‌های آنها در داخل کارت‌ها شارژ فعال می‌شود تا طبق سقف مجاز آب سالانه مصرف کنند. در نتیجه طی سال‌های ۹۸ تا ۱۴۰۰ اضافه برداشت سنوات قبل را کنترل کردیم و تاثیر آن در کاهش شیب افت هیدروگراف واحد آب‌خوان شاهد هستیم.

پاژ نیوز: تاثیر این وضعیت در نشست زمین  چگونه است؟

نعمت‌نژاد: همین کسری برداشت از آبخوان موجب شده نرخ نشست استان یک مقداری در استان بالا باشد البته آمار دقیق آن را باید سازمان زمین شناسی کشور اعلام کند. در واقع هرچه میزان برداشت آب از سفره بیشتر باشد خُلل و فُرج آبرفت تهی از آب می‌شود و در اثر وزن رسوبات آبرفت بالایی فشردگی ایجاد می‌شود. 

این وضعیت مثل یک اسفنجی است که با دست فشرده شده و زیر جریان آب قرار گرفته و اصلا نمی‌تواند آب جذب کند. این شرایط تقریباً در آب‌خوان‌ها هم اتفاق می‌افتد و ما اگر بارندگی در حد نرمال یا بیشتر هم داشته باشیم باز هم جذب آب دچار مشکل می‌شود.

ما باید سعی کنیم حالت تعادل بین تغذیه و تخلیه آبخوان همیشه برقرار باشد. به عبارتی همان قدر که آبخوان تغذیه می‌شود، تخلیه شود تا افت سطح آب و درنهایت نشست اتفاق نیفتد.

پاژ نیوز: عمق سنگ کف در دشت مشهد تا چه حدی است؟

نعمت‌نژاد: در واقع آبخوان‌ها یا لایه آب‌دار روی  سنگ کف تشکیل می‌شود. اگر مراقب و بهره‌برداری صحیح، مجاز و معادل تغذیه را انجام ندهیم و این کسری مخزن و افت سالانه انجام شود درنهایت خشکی آبخوان را به‌همراه خواهد داشت و اگر روزی این اتفاق بیفتد دیگر وضعیت قابل احیا نخواهد بود.

شروع آبخوان دشت مشهد از حوالی ۱۰ کیلومتری بعد از قوچان شروع می‌شود تا نزدیک تنگل‌شور ادامه پیدا می‌کند . عمق سنگ بستر در طی این محدوده متفاوت و امکان دارد در خروجی، همانجایی که زه کش شروع می‌شود، به صفر هم برسد. در طول دشت عمق حدود ۳۰۰ متر هم داریم که وابسته به وضعیت لایه‌‌های زمین شناسی است. 

پاژ نیوز: قنوات نیز به‌عنوان مجاری مصنوعی که دل این آبرفت هستند تحت‌‌تأثیر عدم تعادل بین تغذیه و تخلیه آبخوان قرار می‌گیرند، وضعیت آنها یا شرایط احیای آنها به چه صورت است؟ 

نعمت‌نژاد: در کل استان ۶۰۰۰ قنات داریم. قنواتی که در محدوده کوهپایه‌ای وجود دارند به‌صورت هوابین است. این قنات‌ها با یک سری اقدامات به‌عنوان تغذیه آب خوان‌داری و آبخیزداری یا پروژه‌های تغذیه مصنوعی که آبخوان را تقویت کند قابل احیا هستند. قنوات هوابین تحت‌‌تأثیر میزان بارندگی سالیانه تغذیه می‌شوند و آبدهی آنها در طول فصول کم و زیاد می‌شود. 

قنواتی هم در در مرکز دشت و آبخوان اصلی هستند. متاسفانه اکثر اینها به دلیل اضافه برداشت‌هایی که از طریق چاه‌های مجاز و چاه‌های غیر‌مجاز اتفاق افتاده و افت سفره را در پی داشته، مشمول جابه‌جایی قنات کردیم و به‌نوعی کارشناسان تأیید کردند که قابل احیا نیست و به‌عنوان قنات متروکه مشخص می‌شوند.

منتشر شده در خبرگزاری تسنیم