انگلیسی
هرگاه بحث از نفقه به میان کشیده می‌شود افکار به حقوق زنان جلب می‌شود؛ لیکن نفقه زنان عملکردی فراجنسیتی دارد و نماد مهمی برای سنجش توزیع عدالت و تحقق عدالت اجتماعی اسلام است.
نفقه آنگونه که شهره شده، مربوط‌به حقوق مالی زن در زندگی زناشویی است. اما نفقه به‌صورت عمودی و افقی اقارب را نیز در بر می‌گیرد. نفقه اقارب در قانون مدنی به جز در ماده ۱۲۰۴ قانون مدنی تعریف مکملی ندارد و عموماً در قوانین و عرف به پرداخت نفقه همسر و فرزندان پرداخته شده است.
بر همین اساس و طبق ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی، نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن، از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به‌واسطه نقصان یا مرض.
اگرچه تعیین کیفیت هر کدام از اجزای نفقه بحث جداگانه‌ای می‌طلبد؛ ولی هیچ‌کدام به اندازه عبارت وضعیت زن محل چالش برای تحقق اهداف پرداخت نفقه نیست. مفهوم وضعیت زن عموماً به معنای توجه‌به شرایط زندگی قبل از ازدواج باز می‌گردد. کیفیت زندگی یک زن در تشخیص شان او موثر است و شان بیان کننده کیفیت و ارزش مالی دیگر اجزای ماده ۱۱۰۷ ق.م است.
چرا نفقه برای زنان مهم است؟
یک وجه جالب و مغفول مانده نفقه پاسخگویی به بسیاری از سوالاتی است که درباره حقوق زن در اسلام مطرح می‌شود. پاسخ این سوالات به روشنی نشان می‌دهد که بر خلاف تصور رایج پرداخت نفقه نباید در لفافه مصلحت اندیشی و بازی‌های سیاسی پنهان شود.
به عبارتی هیچ زنی نباید از مطالبه نفقه و دریافت آن ذره‌ای تردید یا هراس به دل خود راه دهد. نگاهی به برخی از این سوالات چالش برانگیز بازتابی از مفهوم و اهمیت نفقه را به ما نشان می‌دهد.
از پرسش‌های معروفی که اغلب به‌صورت کلی درباره حقوق زن در اسلام بیان می‌شود، این است که چرا زن نصف مرد از ارث سهم می‌برد؟
در وهله اول باید گفت همیشه این قاعده برقرار نیست و نسبت میت با زن و تعداد وراث سهم زن را از ارث متفاوت خواهد کرد؛ لیکن آنچه که نباید نادیده گرفته شود این است که به هر حال شرایطی وجود دارد که زن نصف مرد از ارث سهم می‌برد.
در ابن‌باره روایات جالب و مهمی از معصومین (ع) است که بیانگر علت این رویکرد در اسلام است. امام رضا (ع) در این باره می‌فرمایند: زن وقتی که شوهر کرد، مالی به عنوان مهر می‌گیرد و هزینه زندگی وی بر عهده مرد است و مرد باید نفقه و سایر مخارج زن را بدهد، ولی بر عهده زن چیزی نیست، از این جهت حق مرد بیشتر است.(۱)
در کلامی دیگر از امام صادق (ع) نیز به روشنی بر این امر تاکید می‌شود و ایشان نیز می‌فرمایند: علتش این است که اسلام سربازی را بر زن واجب نکرده و مهر و نفقه را بر مرد لازم شمرده است. (مردان) از جرائم اشتباهی که خویشاوندان مجرم باید دیه بپردازند، زن از پرداخت دیه و شرکت با دیگران معاف است. (۲)
در هر دو روایت ارتباط مستقیم بین سهم ارث و پرداخت نفقه دیده می‌شود. از این رو عدم پرداخت یا معذور کردن زنان در دریافت نفقه به معنای پایمال کردن حقوق مالی آنها حتی در ارث است؛ ولیکن در طی ۴ دهه گذشته با وجود تبلیغات فراوان درباره احترام به حقوق زنان شاهد ظهور چنین هنجاری در سطح جامعه نبودیم.
با وجود اینکه به‌نظر می‌رسد معادل عدم پرداخت ارث و تهیه خرجی همسر به‌معنای پرداخت نفقه زن است؛ ولی حقیقت وضعیت اقتصادی جامعه خلاف این را ثابت می‌کند و به‌نوعی شاهد پایمال شدن کمترین حقوق زنان (حقوق مادی) هستیم؟ اما چرا پرداخت نفقه یک چالش است و گاهی ناممکن می‌شود.
شیوه محاسبه نفقه و رازهایی که برملا می‌شود
بیایید یک بار دیگر ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی را بررسی کنیم؛ لیکن این بار دقیق‌تر.
در وهله اول طبق این قانون تهیه مواردی از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و… بر عهده مردی می‌باشد که سند ازدواج را امضا کرده است.
توجه کنید معنای واژه اثاث منزل در این متن به مفهوم تامین کلیه لوازم زندگی است. به‌صورت عرفی مردان در ازدواج لوازم اصلی را (عموما ۵ یا ۶ وسیله) را تهیه می‌کنند و تهیه مابقی لوازم زندگی ذیل نام جهیزیه از طرف خانواده دختر است. اما این ماده قانونی به‌صراحت بیان می‌کند تهیه هر دو بخش لوازم تنها بر گُرده مردان است. به عبارتی ساده‌تر زنان تنها با یک چادر می‌توانند (بدون هیچ کسر شانی) به خانه بخت وارد شوند. البته ما هنوز وارد پیچ اصلی این گردنه نشدیم.
در بخش وضعیت زن نگاه کارشناسی برای تعیین کیفیت لازم است. از همین جهت نفقه زنان باهم متفاوت است. این تفاوت نفقه گاه چنان شوک برانگیز می‌شود که به‌طور سیستمی با تعدیل‌هایی همراه شده تا بنیان خانواده حفظ شود؛ ولی با این اوصاف هم هنوز مبلغ نفقه برای بسیاری از مردان یک کابوس فراموش نشدنی است.
در واقع اگر مردی از خانواده متمول همسری انتخاب کند، به‌واسطه وضعیت زن و زندگی که در طی سال‌ها تجربه کرده باید مقدار نفقه بیشتری بپردازد. مهم است که بدانید که این مقدار نفقه نیازی به تناسب‌بندی با حقوق و دستمزد مرد ندارد و حتی اینکه آیا مرد آهی در بساط دارد یا نه؟ نیز نمی‌تواند از مطالبه این سهم جلوگیری کند.
در صورتی که مرد از خانواده فقیر همسری بگیرد؛ باعث می‌شود زن نتواند از نفقه بیشتری به‌عنوان حقوق اولیه زندگی برخوردار شود. نکته مهم این است که نفقه باید بر حسب نظر کارشناس تعیین شود و ارائه نظر شخصی(مرد یا زن) چندان مورد استناد محکمه نخواهد بود.
تصور کنید زنی از خانواده فقیر برای خود نفقه‌ای تعیین می‌کند. تاکید میکنم، برخلاف تصور نفقه حق اضافه‌ای نیست که یک زن مطالبه کند. مقدار نفقه با کمی اغماض می‌تواند همان هزینه خورد و خوراک، ایاب و ذهاب، درمان … و در یک کلام هزینه معیشت یک زن در طی یک ماه باشد. دقت کنید که مقدار نفقه و پرداخت آن چگونه ما را به مفاهیم دیگری همچون خط فقر نزدیک می‌کند.
به‌عنوان مثال؛ اگر زنی هزینه ماهیانه زندگی خود را ۳ میلیون عنوان کند و حتی در عقدنامه نیز درج کند باز هم چندان شانسی برای دریافت این مقدار نفقه نخواهد داشت. زیرا در هنگام درخواست و مطالبه نفقه (به‌ویژه در دادگاه) مردان می‌توانند درخواست نظر کارشناس حقوق خانواده را برای پرداخت نفقه تکمیل کنند و نظر کارشناس از نظر شخصی افراد موجه‌تر است.
در این میان خوب است در نظر داشته باشیم که طبق پژوهش‌های ارائه شده در (چند سال اخیر)، اگر درآمد یک خانواده ۴ نفره در تهران کمتر از ۱۲ میلیون تومان باشد، زیر خط فقر نسبی هستند. باتوجه‌به دو روایت ذکر شده و حقوق زن در خانه همسر، دریافت مبلغ ۳ میلیون برای نفقه مبلغ چشمگیری نیست و می‌توان آن را تاحدی زیادی به‌عنوان میانگین مناسبی برای کل کشور دانست.
برخی معتقدند در نقاطی از کشور خانواده با درآمد حدود ۵ یا ۶ میلیون نیز از فقر نسبی فاصله می‌گبرند؛ ولیکن بر حسب اخلاق اسلامی و انسانی چنین نظری مناسب نیست.
عموما این نقاط از امکانات فرهنگی، رفاهی، تفریحی کمتری نسبت به پایتخت برخوردارند. حق طبیعی این افراد است که از ثروت‌های ملی و امکانات متناسب با پایتخت برخوردار باشند و اگر چنین نیست باید مبلغی بیش از ۱۲ میلیون به این خانواده‌ها پرداخت شود. این جا است که در تحلیل اولیه از نفقه ما نخستین ردپا از اهمال دولت مردان مسلمان را می‌بینیم.
حال به‌نظر کارشناس برمی‌گردیم که بر حسب وضعیت زن در ماده ۱۱۰۷ ق.م به تعیین نفقه می‌پردازد. در صورتی که زن از خانواده فقیری باشد، نفقه از مقدار تعیین شده (۳ میلیون تومان) کاسته و بر خلاف آن افزوده خواهد شد. به‌طور میانگین نرخ نفقه زنان در احکام دادگاه خانواده از چند صد هزار تومان تا چند میلیون و بیش از آن متغیر است.
اگر زنی از خانواده فقیر یا دهک‌های پایین باشد؛ حتی به اندازه نُرم هزینه یک زن عادی از حقوق پایه و اساسی خود برخوردار نخواهد شد. به زبان ساده‌تر، چون پدر و مادر او از خانواده فقیری هستند، نفقه او نیز براساس همین فقیر خواهد بود و باید بسازد و بسوزد.
درعین‌حال وقتی مردی با خانواده زن متمول زندگی می‌کند و در صورت درخواست نفقه و تعیین مبلغ چند میلیون تومانی توسط کارشناس (که به‌طور میانگین شامل نصف یا حتی بیشتر دستمزد ماهیانه آقایان می‌شود) نخستین فکری که به ذهن مردان می‌رسد درخواست طلاق است تا از پرداخت این بدهی مکرر رها شود.
برخی کارشناسان معتقدند ازدواج این دو فرد از دهک‌های مختلف جامعه از اساس کار اشتباهی بوده و باید قاعده کبوتر با کبوتر، باز با باز را رعایت می‌کردند؛ ولی طبق این نظر، این پرسش مطرح می‌شود که آیا حکومت اسلامی به شیوه حکومت انوشیروانی مهر تایید می‌زند؟ آیا اسلام با فاصله طبقاتی موافق است؟
از این لحاظ می‌توان گفت نفقه زنان خاصیت جالب و قدرتمندتری از ضریب جینی در اقتصاد دارد. ضریب جینی یا منحنی لورنز برای تعیین پراکندگی توزیع ثروت در جامعه مورد نظر قرار می‌گیرد. البته این ضریب معیاری برای بررسی یک مقطع زمانی است؛ لیکن همانطور که درباره خصایص مهم نفقه گفتیم این حق طبیعی زنان در اسلام؛ نه‌تنها نشان دهنده مشکلات بزرگ توزیع درآمد و عدالت در جامعه اسلامی است؛ بلکه به‌واسطه بررسی وضعیت خانواده می‌تواند یک گستره زمانی را تحلیل کند.
تفاوت نفقه نماد فاصله طبقاتی، هشداری به دولت‌مرد مسلمان
تا اینجا مسلم شد تفاوت نفقه‌ها امری طبیعی و عادی در حکومت اسلامی نیست که بتوان به سادگی از کنار آن گذشت. تفاوت نفقه دو زن به معنای ایجاد فاصله طبقاتی است که نتیجه تدابیر و سیاست‌های اتخاذ شده توسط دولت‌مردان مسلمان است.
از این رو نفقه به روشنی نشان می‌دهد که حکومت اسلامی در طی حیات خود چقدر در جهت تحقق اهداف اولیه و پایه حقوق زنان موفق عمل کرده و توانسته یک زندگی حداقلی و مناسب را برای جامعه نسوان فراهم کند تا در این محیط به رشد و تعالی خود برسند.
اهمیت پرداختن به این نگرش که مسئول تفاوت نفقه زنان در زندگی مردان نیستند، بلکه مدیران و تصمیم‌گیران نظام اسلامی هستند؛ بر تبیین حقیقت و کیفیت مدیریت اسلامی و عدالت عامه بسیار موثر است. در حقیقت نفقه به‌عنوان یک معیار مناسب باعث اتخاد تصمیمات درست و پرداخت خسارت در صورت عدم تشخیص رویکرد مناسب اقتصادی توسط دولت مرد مسلمان است.
فاصله طبقاتی مبتنی بر مقدار نفقه نشانه ضعف بارز در کارنامه دولت‌مردان مسلمان است و برای تامین مابه التفاوت این پرداختی باید تدبیری سریع و اندیشمندانه برداشته شود.
البته برای تشخیص نتایج هر تصمیمی نیازمند به سنجش دقیق و به موقع است؛ پس بهترین استراتژی ممکن محاسبه نفقه زنان قبل از سن تکلیف است. از این طریق کودکانی که در معرض کاستی‌ها و مشکلات اقتصادی هستند به‌سرعت شناخته شده و با حمایت خانواده آنها می‌توان به این زنان آینده کمک کرد که به حداقل تعریف اقتصادی از معیشت خانواده نزدیک شوند.
به‌عبارتی ساده، نفقه کلید طلایی تحول در جامعه اسلامی است و در حقیقت می‌تواند معیار شرعی برای تعیین دهک‌ها و جلوگیری از اختلاف طبقاتی باشد. نفقه معیار عدالت اجتماعی است و باید به از آن به‌عنوان موضوعی ورای حق زن در زندگی زناشویی یاد کرد و از همین مسیر است که می‌توان به‌راحتی موفقیت یا عدم موفقیت مدیر مسلمان را سنجید.
- حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۷، ص ۴۳۷.
- علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص ۳۶۰.
منتشر شده در روزنامه نقدحال
