انگلیسی
حکمرانی هوشمند از مهم‌ترین مباحث روز جهان است؛ چرا که پیپچیده‌ترین چالش بشر حکمرانی در دنیای مدرن با سرعت تحولی شگفت‌آور است.
پاژ نیوز | به دلیل ماهیت غیرخطی و پیچیده‌ای که مسایل در حکمرانی کشور و دنیا پیدا کرده نیاز داریم که از طریق پارادایم‌های جدید به حل مسائل بپردازیم. در گذشته برنامه‌ریزی خطی برای مدیریت جامعه انجام می‌شد. به‌تدریج برنامه‌ریزی راهبردی جایگزین آن شیوه شد. برنامه‌ریزی راهبردی نیز در گذر زمان جای خود را به برنامه‌ریزی سیستمی و تعاملی داد که با نگرش‌های آینده‌پژوهی همراه شد. نگاه جدید این است که ما بتوانیم از روش‌های سیستمی و روش‌های مدلسازی در برنامه برای حل و مواجه با مسائل کلان استفاده کنیم.
امروز در نظام حکمرانی ما با مسائلی مواجه هستیم که اصطلاحا می‌توانیم از آنها به‌عنوان مسائل بدخیم یاد کنیم. مسائل بدخیم هیچگاه حل نمی‌شوند و ما تنها می‌توانیم آنها را کنترل کنیم. به‌عنوان مثال هیچگاه موضوع آلودگی هوا را به‌طور کامل نمی‌توانیم حل کنیم؛ بلکه می‌توانیم آن را کنترل کنیم تا به بحران تبدیل نشود. در واقع کیفیت هوا در در حد مطلوبی حفظ کنیم تا عواقب کمتری داشته باشد. درباره مسئله آب و یا انرژی نیز شرایط به همین صورت است. اینها مسائل عمده‌ای هستند که در کشور ما و دیگر کشورهای جهان نیز وجود دارند و برای مواجه با این مسائل بدخیم ما باید نگاه سیستمی داشته باشیم و ناگزیر هستیم پیچیدگی‌های حاکم بر مسئله را به درستی شناسایی کنیم و برخورد مناسبی با آنها داشته باشیم.
رویکرد اجرایی ما در دفتر پژوهش‌ها با عنوان نقشه پویای جامع شناسایی چالش‌های حکمرانی کشور و استفاده از نگاه چرخه‌ای در حکمرانی است. در حقیقت ما باید از نگاه پروژه‌ای خارج و با نگاه پروسه‌ای وارد گود شویم.
چالش‌های کشور پویایی را ایجاد می‌کند که باید شناسایی شوند و آنا را با مشارکت نخبگان شبیه‌سازی و راه‌حل‌های معطوف به این پویایی‌ها را برنامه‌ریزی کنیم. باید این راه‌حل‌ها را در حوزه سیاست‌گذاری استفاده کنیم تا منجربه اقدامات اجرایی شوند و هر اقدام اجرایی اثراتی نیز دارد که باید رصد شود. به‌عبارتی از مدلسازی عامل محور بهره ببریم.
به‌عنوان مثال، در حوزه بحران آب در کشور، در ابتدا باید خود مسئله آب را به درستی صورت‌بندی و عوامل دخیل در آن را شناسایی کنیم. این عوامل می‌تواند زمینه‌های مداخله‌گر و حتی عواملی که مستقیما در این مشکل تاثیرگذار هستند باشد.
وقتی ما در رابطه با این عوامل اقدام پویا داریم و به تاثیر آنها روی دیگر چالش‌های کشور توجه داریم که باعث می‌شود، نیاز به یک رصد دائم روی این چرخه داشته باشیم.
در این رصد متوجه خواهیم شد چقدر از اقدامات ما اثر گذاشته و چه تاثیرات مثبتی داشته است. این نقطه شروع حرکت ما به سمت حکمرانی هوشمند است.
در حقیقت ما به‌طور هوشمندانه در حال رصد موقعیت‌ها و مشکلاتی طبق هدف‌گذاری و سیاست اتخاذ شده هستیم. این رویکرد می‌تواند موجب وفاق و همگرایی در جامعه شود و ارتقاء بنیه کارشناسی را در بخش‌های مختلف پژوهشی و آموزشی کشور در برخواهد داشت.
در این رویکرد تا امروز ۳۵ مدل شناسایی و احصاء شده که متناظر با همین تعداد مشکل در کشور هستند. بیش از ۱۰۰۰ متغیر کلیدی حکمرانی مورد بررسی قرار گرفته است. شرایط هر مشکل با دیگر مسائل کشور ترسیم شده در ۴ حوزه اصلی اقتصادی، صنعت معدن و انرژی تنظیم شده است.
در ذیل این حوزه‌ها ما به مشکلاتی همچون تورم، کسری بودجه، فضای کسب‌وکار، مسائل بانک‌ها، صندوق‌های بازنشستگی، نوآوری رقابت‌پذیری کالاهای صنعتی، کیفیت رفاه اجتماعی ازدواج پایدار، خانواده آموزش عالی، آموزش و پرورش سلامت جسمی و معنوی جامعه، حکمرانی فضای مجازی، مهاجرت نخبگان کیفیت هوا، کارآمدی شبکه حمل‌ونقل، ترافیک پرتراکم شهری، رشد غیر مولد شهر، کشاورزی، آب نظام قانون‌گذاری نظام قضایی، فساد و تعارض منافع، توازن ابعاد قدرت ملی، امنیت مرزی، مشارکت مردم در حکمرانی اتباع بیگانه و غیره که البته همه اینها بر یک‌دیگر نیز تاثیر دارند و مجموعه آنها تشکیل‌دهنده نقشه جامع ابرچالش‌های کشور است.
در این مسیر ما برای هر مسئله حکمرانی کمیت‌ها را فرموله و تعریف کردیم و در این مدل عوامل تاثیرگذار و ارتباط بین مسائلی را نیز مشخص کردیم.
به‌عنوان مثال، فرض کنید اگر در حوزه آموزش عالی که با شفاف کردن ارتباط بین مسائل آن به بررسی اثربخشی آموزشی متمرکز شویم. مسئله کلیدی این خواهد بود که چرا امروز آموزش عالی و دانشگاه‌های ما نمی‌توانند پاسخگوی مناسبی به مسائل کشور باشند اساسا نهاد دانشگاه تاسیس شده تا بتواند مسائل کشور را حل کند.
در تحلیل این مسائل می‌توانیم از اثربخشی فرآیند آموزش شروع کنیم تا بررسی کنیم این آموزش به چه کیفیتی از دانش آموختگان تبدیل می‌شود.
درعین‌حال با ارتباط سنجی می‌دانیم که اثر بخشی آموزش عالی تأثیرپذیر از آموزش و پرورش است. وقتی آموزش و پرورش نتواند دانش آموز خوب تحویل سیستم آموزش عالی دهد در نتیجه موجب تأثیرگذاری غیرمستقیم در آن حوزه نیز می‌شود. در این بررسی کیفیت آزمایش‌های علمی، کیفیت استاد و اینکه ماهیت و روابط مجموع این پارامترها برای حل مسئله استفاده می‌کنیم.
یکی دیگر از پارامترها در تحلیل این چرخه این است که اساسا چقدر جامعه یا صنعت تمایل دارد مسایل خود را به دانشگاه ارجاع دهد. همه این مسائل در حل مسئله دانشگاه موثر است.
اگر جامعه اعتماد نداشته باشد، دانشگاه وارد فرایند حل مسئله نخواهد شد و در نتیجه توانمند و ورزیده نخواهد شد. در عین اینکه اقتصاد دانشگاه نیز شکل نمی‌گیرد و پیوسته متکی به اقتصاد دولتی و بودجه‌های عمومی خواهد بود. در این حال تامین منابع و استاد، تشکیل مشاغل دانش بنیان دچار مشکل می‌شود.
همچینی تبعاتی همچون مهاجرت نخبگان را نیز در پی خواهد داشت. یک دانشگاه بدون بنیهٔ علمی قوی نمی‌تواند پژوهش‌های جدیدی را تعریف کند و در حوزه‌های مختلف همچون دانش‌های بنیادی یا توسعه‌ای وارد و موفق شود. همه این عوامل می‌تواند منجر شود دانشگاه به سمت ترجمه‌گر شدن حرکت کند به جای اینکه مولف باشند یا دانش تولید کند. بخشی از توان دانشگاه نیز به جای فعالیت در اقتصاد دانش به سمت استفاده از جریان مدرک‌گرایی می‌رود تا بخشی از تامین منابع خود را حل کنند که البته موجب افزایش تقاضای اجتماعی در این زمینه نیز می‌شود.
جذب همین منابع می‌تواند عاملی رشد برای کاهلی یا بازدارندگی بیشتر دانشگاه برای مشارکت در حل مسئله و تامین گردش مالی بیشتر از این طریق شود.
البته این یک شمه‌ای از روابط حکمرانی است و هر کدام از این موضوعات بحث مفصل خود را دارد؛ لیکن می‌توان به‌عنوان آسیب‌شناسی کلی و ساده شده از دانشگاه و چشم‌انداز حل مسائلی به شیوه مدلسازی آن را در نظر گرفت. اصلاح برآیند این عوامل در حکمرانی می‌تواند منجربه اصلاح رویکرد دانشگاه شود و اهداف دانشگاه در آموزش کشور محقق شود.
در حوزه‌های دیگر نیز چنین شفاف‌سازی انجام گرفته است. همین مسائل را در حوزه فرهنگ نیز می‌توان سنجید که چرا جامعه به سمت بهبود و تعالی فرهنگ حرکت نمی‌‌کند.
روابط همه این موارد مجموعا در یک نقشه پویاشناسی متکی بر بیش از ۱۰۰۰ مستند علمی جمع‌آوری شده که هرکدام از آنها یک کتابچه اختصاصی دارد. نکته مهم این است که این مجموعه فرموله شده در یک سامانه شبیه‌سازی شده جای گرفته و هم‌اکنون در ۳۵ پلتفرم سامانه و نرم‌افزار شبیه‌سازی داریم که درحال سرویس‌دهی به وزارت‌خانه‌ها و حکمرانی است.
دکتر افراسیابی، مشاور مدیر مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی و مدیر کل حوزه ریاست
